درباره کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر»   

گروه اندیشه: دکتر سمیه توحیدلو درباره کتاب «تحول مفهوم دولت در ایران معاصر» اثری از  دکتر داود بیات یادداشتی در کانال خود نوشته که در زیر از نظرتان می گذرد: 

 کتاب از دهه‌های نخستین تاسیس قاجار تا مشروطیت را در برمی‌گیرد و در صدد است که تاریخ مفهوم دولت را از زمان آستانه‌ای آن که به گواه محقق به جنگ‌های ایران و روسیه بازمی‌گردد؛ تا نهادینه شدن قانون و دولت به واسطه مجلس مشروطه؛ و تاسیس عدالتخانه  دربربگیرد.

 رینهالد کوزلک متفکر آلمانی و بنیانگذار روش و نظریه تاریخ مفهومی از جمله کسانی است که کمتر در ایران با روش و نظریه‌اش اثر و کاری تاریخی به انجام رسیده است. کار کردن با تاریخ مفهوم نیازمند کاری طولانی و دقیق در انبوهه‌ای از رسایل، روزنامه‌ها، خاطرات و … است. برای فهم تاریخ‌های ناهمزمان نمی‌توان هیچ منبعی را از قلم انداخت؛ از همین‌روست که اشراف کل و جزء به تاریخ نیاز دارد. از اشراف سخت‌تر درانداختن مدلی برای ارائه است که بتوان هم اشاره‌ای به تاریخ‌های ناهمزمان داشت. هم همزمانی و درزمانی مفهوم را توضیح داد. هم دایره مفاهیم مختلف را با هم سنجید و هم به فراز و فرود (بحران و انقلاب) مفاهیم اندیشید و هم‌زمان رگه‌های نهادینه شدن این مفاهیم را به مثابه استقرار آن ها در تاریخ نشان داد.

در هر لحظه‌ای می‌بایست زمان حال را هم زمان با قلمروی تجربه و انتظار از آینده متجلی کرد و این‌کار را در لایه‌های زمانی مختلف می‌بایست به سرانجام رساند. کاری بس دشوار و نیازمند تسلط‌های زبانی، تاریخی، اجتماعی.
 
 کتاب داود بیات هرچند بر مفهومی پیچیده و چندبعدی دست گذاشته، اما توانسته با محدود سازی و پرهیز از بازکردن بی‌رویه دایره مفهومی دولت، سیری جذاب از تطور این مفهوم را نشان دهد. بیات از جنگ ایران و روس و پرسش تاریخی عباس میرزایی در «چرایی توسعه نیافتن» یا «به مانند غرب نبودن» آغاز می‌کند. تحول‌های مفهومی و همزمانی ناهمزمان‌ها را در انواع رویکردها به دولت نشان می‌دهد. بعد به سراغ نگاه‌های ظل‌الهی پادشاهی می‌رود که همزمان در نیمه اول قرن سیزدهم قمری وجود دارد. نشان می‌دهد که چگونه بارقه‌هایی از «تفکیک میان سلطنت و وزارت» در این دوران شکل می‌گیرد و رد پای «عدالت و پارلمان» در برخی رساله‌ها خود را نشان می‌دهد. طبیعی است که در هر دوره‌ای باید رد دولت در مفهوم قدیم را هم همزمان دنبال کند.

 
 در نیمه دوم قرن برامدن امیرکبیر و بعد از آن میرزا آقاسی ر ا دنبال می‌کند و از دوگانه‌ای که این دو می‌سازند و نگاه صوفی‌گرایانه آقاسی به دنبال تغییر و تحولات این مفهوم می‌گوید. اینکه مفهوم دولت در عمل و زبان به واسطه امیرکبیر و سپهسالارنهادمند می‌شوند؛ از جمله موضوعات جالب توجه است. ملکم، آخوندزاده و مستشار نمایندگانی هستند که توانسته‌اند مفاهیم جدید از دولت را جا بیندازند. اما همزمان رساله‌های جهادیه مفاهیم قدیم دولت را بازتولید می‌کنند.یکی از نقاط اوج برای از نظر به عمل درآمدن و نهادمند شدن تعاریف جدید، زمان سپهسالار یا همان مشیرالدوله است. زمانی که هرچند کوتاه در ادامه نگاه‌های زمان امیرکبیر دولت مدرن را به «منصه ظهور» می‌رساند. طبیعی است که مواجهه‌های تاریخی عناصر متعلق به مفاهیم قدیم اینجا پررنگند. همانگونه که بعدتر در نزاع شریعت و مشروطه به واسطه شیخ فضل‌الله نوری بازهم فراخوانده می‌شوند.

آخوندزاده وارد کننده مفهوم «ملت» به این میان است و آقاخان کرمانی «توده رنجبر» را به این مفهوم اضافه می‌کند. دو زمانه‌ای که جمهور و جامعه را به دولت پیوند می‌زند. اما بیات تزلزل مفهوم دولت قدیم را در دو اتفاق پی می‌گیرد. اولی جنبش تنباکوست و بعد ترور ناصرالدین شاه توسط میرزا رضا کرمانی. با برجسته سازی این دو دوره، به سراغ شب‌نامه‌ها و تلاش‌های اجتماعی و جمعی مردم می‌رود. سخنرانی‌های فراگیر و روزنامه‌ها برایش مهم می‌شود و از این روست که ملک‌المتکلمین و سید جمال واعظ را دو خطیب در میان مردم و برای گسترش این مفهوم در این میانه می‌بیند. تلگراف‌ها و نامه‌ها زمینه‌ای برای ورود مفهوم به میان مردم و فراگیر شدن آن می‌شود چیزی که از دل آن انقلاب مشروطه زاده می‌شود و به تبع آن در مجلس و با تصویب قانون و متمم آن و شکل‌گیری ارکان دولت و از همه مهم‌تر توجه به تمایز قوای شکل‌گرفته دولت مدرن خود را نشان می‌دهد.
 
کتاب از دیدگاه من جزئیات جذابی دارد. هرچند که برای پرهیز از طولانی شدن معلوم است که سریع از مفاهیم می‌گذرد. کتاب را که از اتفاق در یکی از موسسات اندیشه‌ای در قم دیدم؛ بخاطر اشتراکش با پروژه فکری‌ام «تاریخ مفهوم عدالت» جذاب یافتم. بعد که خواندمش احساس کردم چقدر نویسنده‌ای که افتخار آشنایی‌اش را نداشتم؛ خوب در این وادی قلم زده است و چه حیف که کارهای پژوهیده‌ای چون این کتاب در میان هیاهوها گم می‌شوند.

کمی پیش کار ارزشمند دکتر حسین کمالی «مفهوم خدا و انسان در تهران» را می‌خواندم. کاری در همان بازه تاریخی و همان روشی که دوستش می‌دارم. روند کار داود بیات در موضوع دولت را مانند آن کار دیدم؛ هرچند که بیات حتی به شکل مختصر به پیش از زمان آستانه‌ای نگاهی نینداخته؛ اما کمالی متفاوت‌تر این مفهوم را پی می‌گیرد. بعدتر درباره آن کتاب هم خواهم نوشت.

۲۱۶۲۱۶