معاملات نفت در حاشیه بورس | چرا نفت خام و فرآورده‌های نفتی خارج از بورس معامله می‌شوند؟

به گزارش همشهری آنلاین، با وجود تصریح قوانین متعدد بالادستی بر لزوم کشف قیمت و عرضه نفت خام، میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی از طریق بورس انرژی ایران، بخش عمده‌ای از این معاملات کماکان در خارج از بورس و به صورت دستوری انجام می‌شود. این مسئله نه فقط مانع شفافیت و رقابت در بازار انرژی شده، بلکه ایران را از دستیابی به هدف «مرجع قیمت‌گذاری انرژی در منطقه» دور نگه داشته است.

با وجود شبکه‌ای متراکم از قوانین و سیاست‌های بالادستی که عرضه نفت و فرآورده‌های آن را در بورس انرژی الزامی می‌کند، عزم راسخ اجرایی برای عملیاتی کردن این قوانین وجود ندارد. به نظر می‌رسد حل این معضل، بیش از آنکه نیازمند قانون‌گذاری جدید باشد، نیازمند «اراده سیاسی» قوی برای شکستن انحصار و شفاف‌سازی هرچه بیشتر معاملات کلان انرژی در کشور است. تا زمانی که این اراده شکل نگیرد، قوانین متعدد مرتبط با بورس انرژی در حوزه نفت، در حد نوشته‌هایی روی کاغذ باقی خواهند ماند.

مستندات قانونی الزام‌آور

تاکنون قوانین مختلفی برای برای عرضه نفت خام و فرآورده های نفتی در بورس انرژی به تصویب رسیده است از جمله این قوانین می توان به سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت، قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و قانون برنامه هفتم پیشرفت اشاره کرد.

۱. سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی (۱۳۹۲): در بندهای ۴، ۱۰ و ۱۳ این سیاست‌ها بر «استفاده از ظرفیت اجرای هدفمندسازی یارانه‌ها»، «حمایت همه‌جانبه از صادرات از طریق بورس» و «ایجاد تنوع در روش‌های فروش» تأکید شده است. طبق این قانون بر کشف قیمت واقعی حامل‌های انرژی در فضای شفاف و رقابتی از طریق بورس انرژی و انتقال یارانه به انتهای زنجیره تاکید شده است و نهاد های مسئول به استفاده از ظرفیت بورس انرژی برای افزایش کشف قیمت و رقابت ملزم شده اند. با اینها تاکنون اقدام عملی در این باره انجام نشده است.

۲. قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت (۱۳۹۱): ماده ۳ این قانون، بند ۱۱ (پ) به‌صراحت نهاد های مرتبط را مکلف می‌کند: «ایجاد سازوکارهای لازم برای گسترش عرضه نفت خام، میعانات گازی، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی اعم از مصرف داخلی و صادراتی از طریق بورس» کند. اما آمارها نشان می‌دهد حجم معاملات بورسی در مقایسه با کل معاملات کشور بسیار اندک است. همچنین پالایشگاه ها مجازند فرآورده‌های نفتی مازاد بر نیاز داخلی خود را از طریق بورس انرژی صادر کنند. تبصره‌های متعددی در این قانون در رابطه با تشویق صادرات، تنوع روش‌های فروش و استفاده از ابزارهای مالی بورس انرژی برای عرضه حامل‌های انرژی و فرآورده‌های نفتی وجود دارد.

۳. قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر (۱۳۹۴): تبصره ۱ ماده ۱۳ این قانون به‌وضوح اعلام می‌کند: «استفاده از سازوکارهای بورس انرژی در خرید و فروش نفت خام و میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی و انرژی برق در اولویت قرار دارد.» با این حال، مبادلات نفت خام، بخش عمده‌ای از میعانات گازی و فرآورده‌های اصلی پالایشگاهی خارج از بورس انجام می‌شود.

۴. قانون برنامه هفتم توسعه (۱۴۰۷-۱۴۰۳): ماده ۴۴ این قانون با هدف «تبدیل ایران به هاب مبادلات انرژی منطقه»، بر نقش بورس‌ها تأکید دارد. همچنین، ماده ۱۰۱ بر «تقویت پیوندهای اقتصادی» و «انتقال و سوآپ انرژی از طریق بورس» اشاره می‌کند. ضمن اینکه نهاد های مسئول به توسعه بازارها و ابزارهای مالی متنوع بورس انرژی برای افزایش صادرات حامل‌های انرژی مکلف شده اند. طبق این قانون باید ستاد راهبری تجارت منطقه‌ای انرژی با نقش پشتیبانی در توسعه مبادلات نفت و فراورده‌های نفتی از طریق بورس تشکیل شود.

چرا نفت در بورس عرضه نمی‌شود؟

کارشناسان بر این باورند نقض های قانونی متعدد چند دلیل عمده دارد.

۱. تمایل به حفظ سیستم قیمت‌گذاری دستوری: قیمت‌گذاری دستوری خارج از بورس به دستگاه‌های ذی‌ربط این امکان را می‌دهد که قیمت‌ها را به صورت غیررقابتی و مبتنی بر ملاحظات غیراقتصادی تعیین کنند.کشف قیمت در بورس این انحصار را از بین می‌برد و قیمت‌ها را شفاف و رقابتی می‌کند.

۲. عدم تمایل به شفافیت در درآمدها و معاملات: معاملات خارج از بورس از سطح شفافیت بسیار پایین‌تری برخوردارند. عرضه در بورس انرژی مستلزم اعلام عمومی قیمت، حجم و طرف‌های معامله است که ممکن است با منافع برخی ذینفعان سازگار نباشد.

۳. چالش‌های داخلی نهاد های مسئول : به نظر می‌رسد بخشی از بدنه اجرایی وزارتخانه ها یا شرکت‌های مسئول، انگیزه و ضرورتی برای تغییر روال سنتی و پرریسک معاملات خارج از بورس احساس نمی‌کنند و تغییر این روند نیازمند عزمی جدی در سطح مدیریت کلان است.

تأثیرات و پیامدهای تداوم وضع موجود

تداوم رویه فعلی تاثیرات و پیامدهای مختلفی دارد که از جمله آن می توان به موارد زیر اشاره کرد.

عدم شفافیت: فقدان یک قیمت شفاف و رقابتی برای نفت خام.

فقدان مرجعیت قیمتی: دور شدن از هدف تبدیل شدن به مرجع قیمت‌گذاری انرژی در منطقه.

کاهش کارایی بازار: تخصیص غیربهینه منابع و فرآورده‌های انرژی.

محدود شدن نقش بورس انرژی: بورس انرژی ایران نمی‌تواند به رسالت اصلی خود که ایجاد بازار شفاف و رقابتی است، عمل کند.

از دست دادن فرصت‌های مالی: استفاده نکردن از ظرفیت‌های متنوع تأمین مالی و ابزارهای مالی نوین که در بورس انرژی وجود دارد.

توسعه اقتصاد رانتی و ویژه خواری: بدیهی است تداوم وضع موجود منجر به توسعه رانت در اقتصاد کشور خواهد شد.