تأثیر اذان و اقامه برای دفع شرارت «اُمّ صِبیان» از نوزادان

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، به باور آباء و اجداد ما بخشی از آزار و اذیتی که نوزادان و کودکان دچار آن می‌شوند، وابسته به نیروهای ماورایی یا همان جنیان است. این باور مستند به روایات ما است. مثلاً یکی از موجوداتی که سبب آزار و اذیت نوزادان می‌شوند، موجودی مشهور به «أم الصبیان» یا «مادر کودکان» است که اهل بیت وحی راهکارها و حرزهایی را برای مصونیت یا رهایی کودکان از این موجود ارائه داده‌اند.

بنابر روایت تسنیم، باور به تأثیر نیروهای ماورایی و موجودات غیرمادی، مانند جنّیان، بر سلامت و آزار و اذیت نوزادان و کودکان، ریشه عمیقی در فرهنگ نیاکان ما دارد. اتفاقاً این اعتقاد در منابع دینی ما مستند شده است و یکی از موجوداتی که اغلب به عنوان مسبب تشنج‌ها، ناآرامی‌ها و بیماری‌های ناگهانی کودکان ذکر می‌شود، موجودی مؤنث است که به «اُمُّ الصِّبْیَانِ» (مادر کودکان) شهرت دارد.

اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام نه تنها توصیه‌های ایمانی و تربیتی ارائه دادند، بلکه حرزها و راهکارهای مشخصی را نیز برای حفظ مصونیت کودکان یا رهایی آنان از این آزارها تعلیم فرمودند. این راهکارها اغلب شامل مراقبت هنگام تولد نوزاد با گفتن اذان و اقامه در گوش فرزند و ترکیباتی از اذکار الهی و استفاده از مواد طبیعی خاص مانند زعفران و مُشک است که در متون طب دینی دارای خواص روحانی و محافظتی شناخته شده‌اند. این دستورات نشان می‌دهد که در منظر روایی، مقابله با این پدیده‌های ماورایی نیازمند توسل همزمان به قدرت کلام الهی و استفاده از ابزار مادی پاکیزه بوده است.

روایت اول
شیخ کلینی در اصول کافی روایتی از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که طی آن، ایشان از یکی از یاران خویش پرسید «اگر فرزندی برای شما متولد شد، با او چه می‌کنید؟» راوی گفت نمی‌دانم با او چه کار کنم. فرمود: «عدس جاوَشیر (بزرو) بردار، آن را با آب مخلوط کن، سپس دو قطره در سوراخ بینی راست و یک قطره در سوراخ بینی چپ او بچکان و در گوش راست او اذان بگو و در گوش چپ او اقامه بگو. این کار را قبل از قطع شدن ناف او انجام بده؛ زیرا او هرگز نمی‌ترسد و ام الصبیان (بیماری یا جن کودکان) به او نخواهد رسید. إِذَا وُلِدَ لَکُمُ الْمَوْلُودُ أَیَّ شَیْ‏ءٍ تَصْنَعُونَ بِهِ قُلْتُ لَا أَدْرِی مَا نَصْنَعُ بِهِ قَالَ خُذْ عَدَسَةَ جَاوَشِیرَ فَدُفْهُ بِمَاءٍ ثُمَّ قَطِّرْ فِی أَنْفِهِ فِی الْمَنْخِرِ الْأَیْمَنِ قَطْرَتَیْنِ وَ فِی الْأَیْسَرِ قَطْرَةً وَاحِدَةً وَ أَذِّنْ فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَی وَ أَقِمْ فِی الْیُسْرَی تَفْعَلُ بِهِ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ تُقْطَعَ سُرَّتُهُ فَإِنَّهُ لَا یَفْزَعُ أَبَداً وَ لَا تُصِیبُهُ أُمُّ الصِّبْیَانِ. (الکافی (ط – الإسلامیة)، ج‏6، ص23)

قرار گرفتن این روایت در الکافی (که یکی از معتبرترین کتب اربعه حدیث شیعه است)، گویای آن است که اُمّ الصِّبْیَانِ و لزوم محافظت از نوزاد در برابر آن، فراتر از یک باور عامیانه بوده و مورد توجه و تأیید ائمه معصومین قرار گرفته و دستورالعمل‌های مشخصی برای مقابله با آن ارائه شده است و تأکید بر انجام این اعمال «قبل از قطع شدن ناف»، نشان از اهمیت دوران اولیهٔ تولد دارد، یعنی زمانی که ابعاد وجودی نوزاد در حالت اتصال کامل به عالم غیب و آسیب‌پذیری محض قرار دارد.

روایت دوم
در روایت دیگری می‌خوانیم که یکی از یاران نامه‌ای به امام حسن عسکری علیه‌السلام نوشت و از بیماری کودکش که به «ریح امّ‌الصبیان» گرفتار شده بود شکایت کرد. امام فرمود: بر روی کاغذی بنویس و آن را بر گردن کودک بیاویز. آن مرد چنین کرد و به اذن خداوند، کودک شفا یافت. و آن نوشته این بود:
بِسْمِ اللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ الْحَلِیمِ الْکَرِیمِ الْقَدِیمِ الَّذِی لَا یَزُولُ أَعُوذُ بِعِزَّةِ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ مِنْ شَرِّ کُلِّ حَیٍّ یَمُوت‏.
به نام خدای بلندمرتبه، بردبار، کریم و قدیمی که زوال‌ناپذیر است.پناه می‌برم به عزّت خدای زنده‌ای که هرگز نمی‌میرد، از شرّ هر زنده‌ای که خواهد مرد.

این روایت هم گویای آنست که ام الصبیان به گونه‌ای در بین شیعیان رواج داشت که گاهی شکایت آن را نزد امام معصوم می‌بردند تا راهکارهای درمانی را دریافت کنند. اصطلاح «ریح» همان «باد جن» است که از طرق مختلف وارد بدن انسان می‌شوند و آنها را دچار بیماری‌های مختلف می‌کنند.  (الدعوات (للراوندی) / سلوة الحزین، النص، ص201)

روایت سوم
شیخ طوسی در کتاب دعای مشهور خود به نام مصباح المتهجد از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی رضی‌الله‌عنه نقل می‌کند که امام هادی علیه‌السلام این حرز را برای فرزندش امام رضا علیه‌السلام نوشت، در حالی که او کودکی خردسال در گهواره بود، و هر روز با این دعا او را تعویذ و پناه می‌داد:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ رَبَّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ قَاهِرَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ خَالِقَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ مَالِکَهِ کُفَّ عَنِّی بَأْسَ أَعْدَائِنَا وَ مَنْ أَرَادَنَا بِسُوءٍ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ أَعْمِ أَبْصَارَهُمْ وَ قُلُوبَهُمْ وَ اجْعَلْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ حِجَاباً وَ حَرَساً وَ مَدْفَعاً إِنَّکَ رَبُّنَا لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ لَنَا إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا وَ إِلَیْهِ أَنَبْنَا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ أُعِیذُ دِینِی وَ نَفْسِی وَ جَمِیعَ مَا تَحُوطُهُ عِنَایَتِی وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ صُورَةٍ وَ خَیَالٍ أَوْ بَیَاضٍ أَوْ سَوَادٍ أَوْ تِمْثَالٍ  أَوْ مُعَاهَدٍ أَوْ غَیْرِ مُعَاهَدٍ مِمَّنْ یَسْکُنُ الْهَوَاءَ وَ السَّحَابَ وَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورَ وَ الظِّلَّ وَ الْحَرُورَ وَ الْبَرَّ وَ الْبُحُورَ وَ السَّهْلَ وَ الْوُعُورَ وَ الْخَرَابَ وَ الْعُمْرَان‏ وَ الْفَرَاعِنَةِ وَ الْأَبَالِسَةِ وَ مِنْ جُنُودِهِمْ وَ أَزْوَاجِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ وَ مِنْ هَمْزِهِمْ وَ لَمْزِهِمْ وَ نَفْثِهِمْ وَ وِقَاعِهِمْ وَ أَخْذِهِمْ وَ سِحْرِهِمْ وَ ضَرْبِهِمْ وَ عَیْنِهِمْ وَ لَمْحِهِمْ وَ احْتِیَالِهِمْ وَ أَخْلَافِهِمْ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ مِنَ السَّحَرَةِ وَ الْغِیلَانِ وَ أُمِّ الصِّبْیَانِ وَ مَا وَلَدُوا وَ مَا وَرَدُوا وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ دَاخِلٍ أَوْ خَارِجٍ وَ عَارِضٍ وَ مُعْتَرِضٍ وَ سَاکِنٍ وَ مُتَحَرِّکٍ وَ ضَرْبَانِ عِرْقٍ وَ صُدَاعٍ وَ شَقِیقَةٍ وَ أُمِّ مِلْدَمٍ وَ الْحُمَّی وَ الْمُثَلَّثَةِ وَ الرِّبْعِ وَ الْغِبِّ وَ النَّافِضَةِ وَ الصَّالِبَةِ وَ الدَّاخِلَةِ وَ الْخَارِجَة.

بسم الله الرحمن الرحیم؛‌ هیچ نیرو و توانی نیست مگر به یاری خدای والای بزرگ.  خدایا، ای پروردگار فرشتگان و روح، و پیامبران و فرستادگان، و ای چیره بر هر چه در آسمان‌ها و زمین است، و آفریننده و مالک هر چیز، شرّ دشمنان ما و هر که از جنّ و انس قصد بدی در حق ما دارد را از ما بازدار، چشم‌ها و دل‌هایشان را کور گردان، و میان ما و آنان پرده، نگهبان و پناهی قرار ده، که تو پروردگار مایی، و هیچ نیرو و توانی برای ما نیست جز به یاری خدا. بر او توکل کرده‌ایم و به سوی او بازمی‌گردیم، و اوست شکست‌ناپذیر و حکیم. و دین و جان خود و هر آنچه را که در دایره‌ی عنایت و مراقبت من است، به خدا پناه می‌دهم از شرّ هر صورت و خیالی، یا سپیدی و سیاهی، یا پیکره و تمثالی، چه از جنّیان پیمان‌بسته باشند یا غیرِ آن، از آنان که در هوا و ابر، تاریکی و روشنایی، سایه و گرما، خشکی و دریا، دشت و کوه، ویرانی و آبادانی ساکن‌اند. و نیز به خدا پناه می‌برم از فرعونیان و شیطان‌ها، و از سپاهیانشان، همسرانشان، خویشان و قبایلشان، و از وسوسه و طعنه و دمیدن و نزدیک شدن و آسیب رساندن و سحر و ضربه و چشم زدن و نگاه و نیرنگ و خلف وعده‌شان؛ و از شرّ هر صاحب شری از جادوگران و غولان و «امّ‌الصبیان» و آنچه آنان زاییده‌اند و پدید آورده‌اند؛ و از شرّ هر صاحب آسیبی که درون یا بیرون، ظاهر یا نهان، ساکن یا در حرکت است، و از دردهای ناگهانی عصب، سردرد، میگرن، تب، تب سه‌روزه، تب چهارروزه، تب متناوب، لرزه، تب‌های سخت، و هر درد درونی و بیرونی. (مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏2، ص: 499)

 از مجموع روایاتی که در بحث پیرامون «اُمُّ الصِّبْیَانِ» مطرح شد، به نتایجی می‌رسیم:

1. واقعیت داشتن تهدید ماورایی: در نگاه اهل بیت وحی آزار کودکان توسط موجودات غیرمادی (جن یا اُمّ الصِّبْیَان) امری مسلم و واقع بوده است که نیازمند چاره‌جویی بوده است، و این فراتر از خرافات صرف تلقی می‌شده است.

2. تأکید بر جامعیت درمان: راهکارهای ارائه شده ترکیبی از آموزه‌های معنوی (عبادات) و درمان‌های تجربی/طبیعی هستند. این نشان می‌دهد که مقابله با این پدیده‌ها هم نیازمند توسل به قدرت لایزال الهی و هم استفاده از مواد دارای خواص محافظتی یا دفع‌کننده در طب دینی است.

3. اهمیت زمان و نحوه اجرا: دقت در زمان‌بندی انجام اعمال (مانند قبل از قطع شدن ناف) و کیفیت اجرا (نوشتن هفت مرتبه با مواد خاص یا چکانیدن قطره‌ها در سوراخ‌های بینی)، نشان‌دهندهٔ اهمیت امتثال کامل به دستورات دینی در تأثیرگذاری کامل آن‌هاست.

4. اثرگذاری سریع و ماندگار: گزارش راوی در مورد بهبودی کودک تنها یک شب پس از اجرای دستور امام صادق علیه‌السلام بر قدرت و اثربخشی توصیه‌های ایشان تأکید دارد.