زیبایی بی‌پایان قرآن با هنر آواز خوش

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، شارع مقدّس از قاریان خواسته قرآن را با «صدای خوش» تلاوت کرده و نکات ظریف تلاوت، اعم از کشیدن صدا و یا زیر و بم آن را رعایت کنند. از این رو پیامبر(ص) می فرماید: «هر چیزی زیوری دارد و زیور قرآن، آواز خوش است» و همچنین امام صادق(ع) در تفسیر آیه: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» می فرماید: «آن را با تأنّی بخوانید و صدایتان را خوش دارید». همچنین از امام رضا(ع) و او از پدر و نیاکانش از پیامبر(ص) نقل است که فرمود: «قرآن را با آواز خوش بخوانید؛ زیرا آوازِ خوش، زیبایی قرآن را افزون می کند».
بنابر روایت ابنا: خداوند در قرآن می فرماید: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً».(۱) در دستور تلاوت قرآن، صدای خوش سفارش شده و از قاری خواسته اند که نکات ظریفِ تلاوت ـ اعم از کشیدن صدا و یا زیر و بم آن و ترجیع قراءت و غیره ـ را رعایت کند. در اینجا به بازگویی چند روایت در این زمینه می پردازیم:

۱. رسول الله(صلی الله علیه وآله) فرمود: «هر چیزی زیوری دارد و زیور قرآن آواز خوش است».

۲. همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: «زیباترین زیبایی ها، یکی موی زیباست و دیگری آواز و صدای دلکش».

۳. باز آن حضرت فرمودند: «قرآن را با آواز و نوای [متین] عرب بخوانید و از آواز [مبتذل] اهل فساد و گنهکاران کبیره پرهیز کنید».(۲)

۴. و در حدیث دیگری می فرماید: «آواز خوش زیوری برای قرآن است».

۵. همچنین می فرماید: «قرآن را با صدای خود خوش کنید؛ زیرا صدای خوش زیبایی قرآن را افزون می کند».

۶. همچنین می فرمایند: «قرآن را با آوازتان زینت بخشید».

۷. امام صادق(علیه السلام) نیز در تفسیر آیه: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» (۳) فرموده است: «به این معناست که آن را با تأنّی بخوانید و صدایتان را خوش دارید».(۴)

۸. همچنین امام باقر(علیه السلام) فرموده است: «قرآن را با آواز بخوانید؛ زیرا خداوند ـ عزّ و جلّ ـ دوست می دارد که قرآن با صدای خوش خوانده شود».(۵)

۹. رسول الله(صلی الله علیه و آله) فرمود: «قرآن با آهنگی حزین نازل شده، پس آن را با گریه [برخاسته از وجد] بخوانید و اگر گریه نکردید، لحن گریه به خود بگیرید و آن را با آواز خوش بخوانید، که هر کس آن را با آواز خوش نخواند، از ما نیست».

۱۰. همچنین می فرمایند: «از ما نیست هر کس قرآن را با آواز خوش نخواند».(۶)

۱۱. و امام صادق(علیه السلام) فرمود: «قرآن با حُزن نازل شده، پس آن را با لحنی حَزین بخوانید».(۷) البته سخنانی که معتمدان از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند فراوان و دلیل اثباتی برای این گفته هاست.

«ابن الاعرابی» گفته است(۸): «عرب به هنگام سوار کاری یا نشستن در حیاط و خیلی مواقع دیگر، به آواز رُکبانی(۹) تغنّی می کرد. وقتی قرآن نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) خوش داشت که عرب ها به جای تغنّی به آواز رُکبانی، هِجّیراء(۱۰) و آوازشان با قرآن باشد».(۱۱)

«زمخشری» نیز گفته است: «عرب عادت داشت که در همه احوال ـ چه هنگام سوارکاری و چه در حال لمیدن و یا نشستن در حیاط خانه ها و غیره ـ به آواز و زمزمه رکبانی تغنّی کند. پیامبر خدا(ص) وقتی مبعوث شد، بر این حال برآمد تا آواز و زمزمه آنان با قرآن باشد. پس بدان فرمان داد؛ یعنی فرمود: «هر کس قرآن را جایگزین رکبانی نکند و آن را زمزمه زیر لب و تغنّی با آواز خوش قرار ندهد، از ما نیست».(۱۲)

فیروزآبادی گفته است: «غنّاه الشعرُ و غنّی به تغنیة: تغنّی به». یعنی شعر را به آواز خواند و آن را تغنّی کرد.
شاعر گفته است: «تغنَّ بالشّعر إِمّا کُنتَ قائله إِنَّ الغناء بهذا الشعر مضمار» (۱۳)

«زبیدی» ضمن آنکه نقل این گفته را به پیامبر(صلی الله علیه و آله) منسوب داشته گفته است: «خداوند به هیچ کس چون پیامبر گرامی(ص) اجازه نداده است که با قرآن آشکارا تغنّی کند». و نیز «ازهری» گفته است: «عبدالملک البغوی به نقل از ربیع و او به نقل از شافعی به من اطلاع داد که معنای تغنّی، خواندن قرآن با صدای محزون و رقیق است».(۱۴)

او حدیث دیگری را نیز به شهادت می گیرد که می گوید: «زیّنوا القرآن بأَصواتکم». بر همین اساس، امامان اهل بیت(علیهم السلام) کوشش داشتند که قرآن با ترتیل و صدای بلند و تجوید و با آواز خوش خوانده شود.

«محمد بن علی بن محبوب اشعری» در کتاب خود به نقل از «معاویة بن عمار» روایت می کند که به ابی عبدالله(علیه السلام) گفتم: آیا هر کس، دعا یا قرآن می خواند، اگر صدایش را بلند نکند، گویی چیزی نخوانده است؟ فرمود: «همین طور است، علی بن الحسین(علیهما السلام) در تلاوت قرآن، خوش صداترین مردم بود و هنگام تلاوت صدایش را چنان بالا می برد که تمام اهل خانه بشنوند». امام صادق(علیه السلام) در خواندن قرآن، خوش صداترین مردم بود.

هرگاه شب برای تلاوت بیدار می شد، صدایش را بالا می برد و وقتی سقّاها و دیگر عابران از آن مسیر می گذشتند، می ایستادند و به تلاوت او گوش می دادند. (۱۵)
هم چنین روایت است که موسی بن جعفر(علیهما السلام) نیز صدایی خوش داشت و قرآن نیکو تلاوت می کرد. او روزی فرموده بود: «علی بن الحسین(علیه السلام) با صدای بلند قرآن می خواند تا شاید رهگذری از آن جا بگذرد و به خود آید.

وقتی امام چنان کرد، دیگر مردم آن را تاب نمی آوردند». از او پرسیده شد: آیا رسول الله(صلی الله علیه و آله) در نماز جماعت صدایش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمی کرد؟ فرمود: «رسول الله(ص) فقط آن گونه که در توان مردم بود تلاوت می فرمود».(۱۶)

همچنین از امام علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) و او از پدر و نیاکانش از رسول الله(ص) نقل است که فرمود: «قرآن را با آواز خوش بخوانید؛ زیرا آوازِ خوش، زیبایی قرآن را افزون می کند»، سپس این آیه را تلاوت کرد: «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشَاءُ».(۱۷)، (۱۸)

پی نوشت:

(۱). قرآن کریم، سوره مزّمّل، آیه ۴.

(۲). الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ‌۱۴۰۷ هـ ق، چاپ چهارم، ج ۲، ص ۶۱۴ الی ۶۱۶، شماره های ۳ ـ ۸ ـ ۹.

(۳). قرآن کریم، سوره مزّمّل، آیه ۴.

(۴). بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، محقق / مصحح: جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ هـ ق، چاپ دوم، ج ۸۹، ص ۱۹۵ ـ ۱۹۰.

(۵). الکافی، همان، ج ۲، ص ۶۱۶.

(۶). بحارالانوار، همان، ج ۸۹، ص ۱۹۱.

(۷). الکافی، همان، ج ۲، ص ۶۱۴، شماره ۲.

(۸). «ابوعبدالله محمد بن زیاد کوفی» یکی از زبان دانان مشهور عرب است که در محضرِ درسِ او، مردمان بسیار حاضر می شدند. او در سخندانی و شناخت لفظِ نا آشنا، از همه سر بود، تا جایی که می گویند بر «ابوعبیده» و «اصمعی» برتری داشته است. او در رجب سال ۱۵۰ هجری زاده شد و در شعبان ۲۳۱ از دنیا رفت (الکنی و الالقاب، قمی، شیخ عباس، مکتبه الصدر، تهران، ۱۳۶۸ هـ ش، چاپ پنجم، ج ۱، ص ۲۱۵).

(۹). رُکبانی: خواندن سرود با کش و قوس دادن و زیر و بم صدا.

(۱۰). هجّیراء: زمزمه و طنین آواز و ترانه.

(۱۱). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، محقق / مصحح: طناحی، محمود محمد، زاوی، طاهر احمد، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، ۱۳۶۷ هـ ش، چاپ چهارم، ج ۳، ص ۳۹۱.

(۱۲). الفائق‌ فی غریب الحدیث، زمخشری، جار الله محمود بن عمر، محقق: علی محمد البجاوی، محمد أبو الفضل إبراهیم، دار المعرفة، بیروت، بی تا، چاپ دوم، ج ۲، ص ۳۶ (رثث).

(۱۳). ابن منظور گفته‌ است: «منظور شاعر تغنی بوده و اسم را (غناء) به جای مصدر آورده است».

(۱۴). لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴ هـ ق، چاپ سوم، ج ۱۵، ص ۱۳۶، «تحسین القراءة و ترقیقها» آمده است.

(۱۵). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، محقق / مصحح: الموسوی، حسن بن احمد و ابن مسیح، ابو الحسن، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۰ ‌ هـ ق، چاپ دوم، ج ۳، ص ۶۰۴.

(۱۶). الإحتجاج علی أهل اللجاج، طبرسی، احمد بن علی، محقق / مصحح: خرسان، محمد باقر، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ هـ ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۳۹۵.

(۱۷). قرآن کریم، سوره فاطر، آیه ۱؛ ر. ک: عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن علی، محقق / مصحح: لاجوردی، مهدی، نشر جهان، تهران، ‌ ۱۳۷۸ هـ ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۶۹، شماره ۲۲۲.

(۱۸). برگرفته از کتاب: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، ۱۳۸۱ هـ ش، ص ۳۳۱ الی ۳۳۴.

منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی