اسرار سوره حمد، رازهای نهفته در سوره‌ای که هر روز می‌خوانیم

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، «سوره حمد» نقشه‌ راهی است برای دل‌هایی که می‌خواهند از تکرارِ بی‌فکرِ نماز عبور کنند و به حضورِ آگاهانه برسند.  در این نوشته می‌خواهیم با نگاهی ساده و دلنشین، پرده از رازهایی برداریم که در هر رکعت نماز، در گوش جان ما زمزمه می‌شوند؛ رازهایی که اگر بشنویم، هر «بسم‌الله» آغاز سفری تازه خواهد شد.

شیطان همواره تلاش می‌کند فکر نمازگزار را از نماز و معانی آن منحرف کند. از این رو نمازگزار پس از تکبیره‌الاحرام و پیش از شروع قرائت، زبان به استعاذه می‌گشاید «أَعُوذُ بِاللَّهِ‌ مِنَ‌ الشَّیْطَانِ‌ الرَّجِیم» و از شر شیطان، به سوی خدای رحمان پناه می‌برد. اظهار بیزاری زبانی از شیطان کفایت نمی‌کند بلکه نمازگزار باید تلاش کند در عمل نیز هر آنچه مورد پسند شیطان است، رها، و باب ورود شیطان را ببندد.

نمازگزار باید از تمام اعضای ظاهری و باطنی خود برای مقابله با وسوسه‌های ابلیس و پناه بردن به درگاه خدای رحمان و رحیم بهره گیرد. با زبان خود ذکر استعاذه را بیان کند و با اعضای خود از آنچه مورد رضایت شیطان است دست بردارد و با ترک اطاعت ابلیس، به دامان امن و پر مهر خداوند بازگردد و با قلب خود حلاوت مناجات با حضرت حق را بچشد تا وسوسه‌های شیطان در آن اثر نبخشد.

شهیدثانی (ره) می‌گوید: هدف از استعاذه تنها گفتن «أَعُوذُ بِاللَّهِ‌ مِنَ‌ الشَّیْطَانِ‌ الرَّجِیم» نیست بلکه هدف اصلی ترک راه شیطان و دوری از اعمال و افکار مورد علاقه شیطان پلید است. (شهیدثانی، اسرار نماز، ص۱۳۹)

حمد؛ گفت‌وگوی پنهان بنده با خدا
خداوند فرموده نماز را بین خود و بنده‌ام به دو بخش تقسیم کرده‌ام: نیمی از من و نیمی دیگر از آن بنده من است. بنده‌ام آنچه را از من می‌خواهد، طلب کند.

نمازگزار با قرائت آیة «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» می‌گوید که تنها خداست که انسان‌ها را به صراط مستقیم هدایت می‌کند، یعنی انسان به تنهایی، ره به این مقصد نمی‌برد و محتاج هدایت و نیازمند رهبری و راهنمایی است و فقط خداست که می‌تواند به انسان یاری رساند و انبیا نیز مجاری هدایت خدایند

وقتی بنده‌ای می‌گوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم»؛ حق می‌فرماید: بنده‌ ام مرا یاد کرد.

چون بگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‌ الْعَالَمِینِ»؛ خداوند می‌فرماید: عبدم مرا ستود.

چون بگوید: «الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»؛ خداوند می‌فرماید: بنده‌ام مرا سپاس گفت.

چون بنده بگوید: «مَالِکِ یَوْمِ الدِّین»؛ خدای متعال فرماید: بنده‌ام مرا تمجید کرد.

چون بگوید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِین»؛ خداوند بگوید: این است بین من و بنده‌ام. طلب کند هر چه از من می‌خواهد.

وقتی بگوید: «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیرْ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ»؛ خدا می‌فرماید: آنچه خواستی از آن تو باشد، و هر چه بیش از این می‌خواهی از من بخواه.  (انصاریان، عرفان اسلامی، ج۵، ص۱۶۴)

اسرار «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» بدین معناست که هر چیزی با نام «الله» هستی می‌یابد. به بیان دیگر این نام مبدأ ظهور همه موجودات است.

برخی عرفا در این­باره چنین گفته‌اند که «الله» اسم اعظم است، به دلیل آنکه اساس توحید بر این نام قرار گرفته و کافران به سبب گفتن این کلمه از پست­ترین مراتب کفر به ایمان راه می‌یابند.

همه صفات کمال حضرت حق در «الله» گرد آمده است، و انسان با روی آوردن به ذات مقدس حق، زشتی‌ها و ناپاکی‌ها را از خود می‌زداید و به بزرگواری و کرامت، شرف و فضیلت و حقیقت و عزت دست می‌یابد.

«الرَّحْمَنِ» در عبارت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» موید آن است که خداوند به تمام موجودات به مقتضای استعداد و لیاقتشان لطف و توجه دارد.

کسی از صفت رحمانیت حضرت حق بهره‌مند است که با گناهکاران از روی شفقت و مهربانی رفتار کند و با لطف و ملایمت و نصیحت، آنان را به راه راست فرابخواند. چنین کسی هر گناهی را چنان تلقی می‌کند که گویی از خود او صادر شده است و با مهربانی در رفع و جبران آن می‌کوشد، و بر گناهکاران و درماندگان به چشم رحمت می‌نگرد نه با دیدة خواری و ذلت.

صفت «الرَّحِیمِ» بدین معناست که آنان­که در راه ایمان و عمل صالح گام برمی‌دارند و از هدایت حضرت حق برای دستیابی به سلامت عقیده، عمل و اخلاق بهره می‌گیرند.

اسرار آیه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‌ الْعَلَمِینِ»
«رَبّ‌ الْعالَمِینِ» یعنی رابطه خداوند با مخلوقات رابطه‌ای دائمی و تنگاتنگ است. یعنی زمینه و امکان رشد و تربیت برای همه وجود دارد. نه تنها خوبان که بدها نیز می­توانند به اوج دست یابند.

طبق برخی روایات آیه عبارت کامل­ترین سپاس از نعمت‌های خداوند است، لذا سفارش شده که مسلمان قبل از هر دعا و درخواستی، خدا را حمد گوید؛ چراکه در غیر این صورت دعا ناقص است.

مرحوم ملکی تبریزی(ره) می‌گوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ ستایش زیبایی خداوند، به زبان اختیار است، زیرا هر زیبایی، پرتو و اثری از آثار زیبایی اوست و هر نعمت و امکانی در جهان از آثار خیر بسیار اوست.

در اصل سپاس، شناخت نعمت و بیان خرسندی از نعمت دهنده است، پس کسی که دل و عملش، سپاس زبانی او را تصدیق کند، سپاسگزار حقیقی است و کسی که دل و عملش در سپاس و حمد با زبان همراه نباشد، منافق به شمار می‌آید. (اسرارالصلوه، ص۲۷۸)

اسرار آیه «الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»
ترجمة این دو عبارت به «بخشندة مهربان»، ترجمة کامل و رسائی نیست، زیرا به قول علامه شهید مطهری، «بخشندة مهربان» ترجمة عبارت «جواد و رئوف» است نه رحمن و رحیم، و می‌توان گفت که در فارسی واژه­ای معادل رحمن و رحیم یافت نشده است. رحمن و رحیم هر دو از ریشه «رحمت» گرفته شده‌اند، اما «رحمن»، رحمت گسترده الهی است که از آغاز شامل همة انسان ها می‌شود، ولی «رحیم» رحمت خاصه‌ای است که به عنوان پاداش اعمال نیک تنها بر نیکوکاران عطا می‌شود.

هدف از استعاذه تنها گفتن «أَعُوذُ بِاللَّهِ‌ مِنَ‌ الشَّیْطَانِ‌ الرَّجِیم» نیست بلکه هدف اصلی ترک راه شیطان و دوری از اعمال و افکار مورد علاقه شیطان پلید استامام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: خداوند نسبت به تمام مخلوقات «رحمن» است اما «رحیم» تنها به مومنان اختصاص دارد. خداوند «رحمت» را بر خود واجب کرده، چنان­که پیامبر او نیز برای تمام هستی، رحمت است: «رَحْمَه لِلْعالَمِین».

ملامحسن فیض کاشانی معنای «الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را چنین بیان می‌کند: «الرَّحْمَنِ» به همان رحمت الهی اشاره دارد که در روز قیامت، مردگان را زندگی دوباره می‌بخشد و «الرَّحِیمِ» به رحمت خاصة الهی بر مؤمنان و استقرار آنان در بهشت جاودان اشاره می‌کند. (اسرار نماز، ص۲۲)

اسرار آیه «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»
بر نمازگزار لازم است به هنگام قرائت این آیه، ایستادن در حضور خدای جبار و منتقم در روز حساب را به یاد آورد و قهر و غضب الهی بر اهل کفر و عصیان را به خود یادآوری کند، و نیز به خود متذکر شود که در این روز غیر از خداوند کسی بر ثواب و عقاب، مالک و قادر نیست. لذا با نهایت فروتنی و خوف از هیبت الهی و با یادآوری عظمت رستاخیز و با دلی سوزان و چشمی گریان «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را بر زبان جاری کند تا از سختی‌های آن روز در امان بماند.

«مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»، هشداری برای نمازگزار است که از هم اینک به فکر فردا باشد، روزی که مال و پسران سود ندهد(شعرا، ۸۸)، فردایی که خویشاوندان به شما سود نمی‌رسانند(ممتحنه، ۳). روزی که نه فکر، فرصت تدبیر و نه زبان، لحظه‌ای برای بهانه‌تراشی می‌یابد؛ در این روز تنها یک تکیه‌گاه و یک نور امید وجود دارد و آن هم لطف خداوند است.

قرآن در آیه ۳ غافر می‌فرماید: خداوند هم آمرزنده گناهکاران است و هم گنهکاران را به شدت کیفر می‌دهد. (قرائتی، تفسیر نماز، ص ۱۰۸)

امام خمینی(ره) یکی از اسرار آیة «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را خروج از حجاب می‌داند و در این­باره می‌فرماید: انسان کامل با مرگ، از حجاب‌ها بیرون می‌آید و احکام قیامت و یوم­الدین بر او ظاهر می‌شود. پس انسان در نماز که معراج مؤمن است باید به چنین حالی دست یابد، لذا قدرت و مالکیت خداوند بر قلب انسان نمایان می‌شود.  و زبان او ترجمان قلبش و اعضای ظاهری او بیان کنندة مشاهدات باطنی او می‌شود. (آداب‌الصلوه، ص ۲۷۲)

اسرار آیه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»
مرحوم ملکی تبریزی(ره) این آیه را نهایت فروتنی و تواضع می‌داند و می‌فرماید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» یعنی جز تو را بندگی نمی‌کنیم و تنها برای تو فروتن‌ هستیم. در واقع نمازگزار با این عبارت در پیشگاه خداوند بیان می‌کند که از بندگی و عبادت، خواسته‌ای جز ذات مقدس حضرتش ندارد. (اسرار الصلوه، صص ۲۹۶ـ۲۹۳)

نمازگزار باید بداند تا هنگامی که در حجاب‌های عالم طبیعت گرفتار است و وقت خود را تنها برای آبادی دنیا و دستیابی به لذت‌های آن صرف می‌کند و از ذکر و فکر خداوند غافل است، عبادت­ها، ذکرها و قرائت‌های او خالی از حقیقت‌اند. فردی که در حجاب‌ها گرفتار شده است نه در «الحمدلله» سپاس خود را به خدا اختصاص می‌دهد و نه در «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» راهی به حقیقت می‌پوید. این ادعاهای بی اساس جز آن که به رسوایی چنین فردی در محضر حق تعالی، فرشتگان، مقربان، انبیا الهی و اولیا معصومان بیانجامد، حاصل دیگری ندارد.

مرحوم ملکی تبریزی(ره) درباره «إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» می‌فرماید: نمازگزار با قرائت این آیه بیان می‌کند که تنها از خدا یاری می‌جوید و بس و برای فرمانبرداری و اظهار بندگی در پیشگاه حضرت حق و از میان برداشتن شر و فریب دشمنان و بر پا داشتن فرمان خدا، فقط از ذات مقدسش یاری می‌خواهد. (اسرار الصلوه، صص۲۹۷ – ۲۹۶)

«مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»، هشداری برای نمازگزار است که از هم اینک به فکر فردا باشد، روزی که مال و پسران سود ندهد(شعرا، ۸۸)، فردایی که خویشاوندان به شما سود نمی‌رسانند(ممتحنه، ۳)معنای دیگر «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» این است که اسباب و اشیا به انسان کمک نمی‌کنند، بلکه این پروردگار جهانیان است که اسباب را در اختیار انسان قرار می‌دهد تا گره از کار فرو بسته او بگشاید. (حائری شیرازی، نماز، صص ۱۰ـ۱۲)

اسرار آیه «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ»
در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه‌السلام درباره تفسیر آیه «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» آمده که خدایا ما را در راهی که به دوستی تو و به بهشتت‌ می‌انجامد و مانع پیروی از هوس‌هایی می‌شود که فساد و نابودی­مان را در پی دارد، هدایت و ثابت قدم کن. در برخی روایات، از «صراط» به عنوان راه دستیابی به معرفت خداوند یاد شده، و ذکر شده است که دو «صراط» وجود دارد. صراط دنیا و صراط آخرت. «صراط دنیا» امامی است که اطاعت از او واجب است هر که او را در دنیا بشناسد و به دستورهایش عمل کند از «صراط آخرت» که پل دوزخ است، می‌گذرد و در غیر این صورت گام‌هایش بر صراط آخرت می‌لغزد و در آتش دوزخ سرنگون می‌شود. در برخی دیگر از روایات «صراط»، امیر مؤمنان علیه‌السلام و در روایتی دیگر، معرفت امام ذکر شده است.

همچنین در روایت دیگری صراط با چنین ویژگی‌هایی تعریف شده است که نازک‌تر از مو و تیزتر از شمشیر است. با این حال کسانی به سرعت برق، برخی در حالت دویدن، کسانی دیگر پیاده و برخی سینه‌خیز و کسانی به حالت آویزان، که گاه آتش آنها را در بر می‌گیرد و گاه رها می‌کند، از صراط می‌گذرند. در حدیث دیگری «صراط» را غرق در تاریکی توصیف کرده است که مردم با مدد نور خود می‌توانند از آن بگذرند. (ملکی تبریزی، اسرار الصلاه، ص۲۹۹)

نمازگزار با قرائت آیة «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» می‌گوید که تنها خداست که انسان‌ها را به صراط مستقیم هدایت می‌کند، یعنی انسان به تنهایی، ره به این مقصد نمی‌برد و محتاج هدایت و نیازمند رهبری و راهنمایی است و فقط خداست که می‌تواند به انسان یاری رساند و انبیا نیز مجاری هدایت خدایند.

اسرار آیه «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّینَ»
نمازگزار در انتهای سوره حمد این آیه را قرائت می‌کند. «راه‌ کسانی که نعمتشان داده‌ای، نه راه آنان که بر ایشان خشم گرفتی و نه راه گمراهان». حضرت علی علیه‌السلام‌ همان صراط مستقیم است، پس می‌توان پیروان راستین آن حضرت را مقصود این آیه دانست.

نمازگزار با این آیه از خداوند می­خواهد که او را به صراط مستقیمی هدایت فرماید که به خرسندی و همسایگی حضرتش منتهی می­شود، و آن راه، طریق کسانی است که خداوند به آنها نعمت پیروی از امیرمؤمنان علی علیه‌السلام را عطا کرده است. به عبارت دیگر مسلمان در ذیل این آیه از خداوند می‌خواهد آنچه را که احسان و رحمت آن حضرت اقتضا می‌کند، روزی‌اش سازد نه آنچه عدلش بدان حکم می‌کند.

«غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ»؛ نه آنان که گرفتار خشم تو شدند. «وَ لَا الضَّالِّینَ» و نه گمراهان و گم­گشتگان.

نمازگزار بلافاصله پس از درخواست هدایت به راه مستقیم، از خداوند می‌خواهد که او را به راه نعمت یافتگان الهی هدایت کند. در قرآن کریم نعمت یافتگان این چنین معرفی شده‌اند: پیروی کنندگان از خدا و پیامبر، صدیقان، شهیدنا و صالحان و انبیا. آگاهی و باور نمازگزار بر تعابیر آیات قرآن کریم، سبب می‌شود که در هر نماز دوبار و در هر روز ده مرتبه این آیه را تکرار کند و با آگاهی از خداوند بخواهد که راه انبیا، شهدا و صالحان را روزی‌اش کند. در نتیجه آرزوی پیمودن راه این نیکان و پاکان، ‌ انسان را از کج­روی و بیراهه باز می‌دارد. (قرائتی، تفسیرنماز، ص۱۱۹).

منبع: تبیان