کتابت حدیث در شیعه و اهل سنت از چه زمانی آغاز شد؟

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، کتابت حدیث ـ یعنی ثبت و نوشتن روایت‌های پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) ـ از مهم‌ترین عوامل حفظ سنت اسلامی و انتقال دقیق آن به نسل‌های بعد است.
بنابر روایت حوزه، هرچند پیامبر(ص) در زمان حیات خود اجازه و حتی توصیه به نوشتن حدیث را صادر کرده بود و گروهی از صحابه نیز صحیفه‌هایی از احادیث تدوین کردند، اما پس از رحلت ایشان، مسیر شیعه و اهل‌سنت در زمینه کتابت حدیث تفاوت قابل‌توجهی یافت.
آغاز کتابت حدیث در زمان پیامبر(ص)
در دوران پیامبر(ص)، نوشتن حدیث عملی پذیرفته‌شده بود. صحابه‌ای مانند ابو رافع، سلمان فارسی و ابوذر غفاری احادیث را ثبت می‌کردند و پیامبر(ص) گاه احادیث را بر امام علی(ع) املا می‌کرد.
مجموعه معروف «کتاب علی(ع)» که بسیاری آن را نخستین متن مدون اسلامی می‌دانند، محصول همین دوره است.
ممنوعیت کتابت حدیث پس از رحلت پیامبر(ص)
پس از رحلت پیامبر(ص)، سیاستی جدید در حکومت شکل گرفت و نگارش حدیث ممنوع شد. این ممنوعیت که از زمان ابوبکر آغاز و در دوره عمر بن خطاب تثبیت شد، نزدیک به یک قرن ادامه یافت. حتی نقل شفاهی گسترده نیز محدود شد و برخی صحابه به‌سبب نقل روایات بازخواست شدند.
اهل‌سنت معمولاً این منع را برای جلوگیری از اختلاط حدیث با قرآن یا جلوگیری از انتشار روایات غیر معتبر می‌دانند. اما بسیاری از پژوهشگران شیعه، آن را اقدامی سیاسی برای جلوگیری از انتشار فضایل اهل‌بیت(ع)، به‌ویژه امام علی(ع)، تفسیر می‌کنند.
وضعیت اهل‌سنت: تکیه بر نقل شفاهی تا نیمه قرن دوم
در جامعه اهل‌سنت، به‌سبب همین سیاست، تا نیمه قرن دوم هجری حدیث عمدتاً به صورت شفاهی نقل می‌شد. دو عامل اصلی مانع شکل‌گیری کتابت حدیث بود:
نهی خلیفه دوم از نوشتن روایات، که تا حدود یک قرن اثرگذار بود.
اتکای جامعه به حافظه و نقل شفاهی، زیرا تدوین رسمی حدیث مجاز شمرده نمی‌شد.
به همین سبب، بسیاری از محدثان اهل‌سنت در سده اول و اوایل سده دوم، تنها شنیده‌های خود را از حفظ نقل می‌کردند. با وجود نگرانی‌های جدی درباره نابودی سنت پیامبر(ص)، شرایط سیاسی اجازه تدوین گسترده احادیث را نمی‌داد.
لغو ممنوعیت در زمان عمر بن عبدالعزیز
در اوایل قرن دوم هجری، عمر بن عبدالعزیز ممنوعیت نگارش حدیث را لغو کرد و دستور داد احادیث جمع‌آوری و ثبت شوند.
از همین دوره، نگارش حدیث در میان اهل‌سنت وارد مرحله‌ای تازه شد. ابن‌شهاب زهری از نخستین افرادی بود که به دستور او احادیث را نوشت و پس از آن، عالمانی مانند مالک بن انس، سفیان ثوری و ابن‌جریج به جریان تدوین رسمی حدیث پیوستند.
با این حال، تا اوایل قرن سوم هجری، بسیاری از عالمان اهل‌سنت هنوز با احتیاط و تردید به نگارش حدیث می‌پرداختند و جریان تدوین تنها به‌تدریج گسترده شد.
مسیر متفاوت شیعه: کتابت مداوم از آغاز تا عصر صادقین(ع)
در میان شیعیان، احادیث پیامبر(ص) و امامان(ع) حجت شرعی شمرده می‌شد و همین نگاه، از همان آغاز، آنان را به ثبت و حفظ دقیق احادیث تشویق می‌کرد.
هرچند فشارهای سیاسی در قرن اول موجب شد بخشی از روایات ائمه نخست از بین برود، اما پس از کاهش محدودیت‌ها، از عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، دوران شکوفایی واقعی کتابت حدیث آغاز شد.
در این دوره، صدها کتاب حدیثی توسط شاگردان امامان تدوین شد. این متون در سه قالب اصلی شکل گرفت:
رسائل: نوشته‌هایی در پاسخ به مسائل فقهی و عقیدتی.
اصول: کتاب‌هایی که نویسندگان آن‌ها حدیث را مستقیم یا با یک واسطه از امام شنیده بودند.
مصنفات: کتاب‌هایی مشتمل بر نقل حدیث همراه با توضیحات و تحلیل.
در مجموع، بیش از چهارصد اصل حدیثی در این دوره تدوین شد؛ آثاری که بعدها پایه کتاب‌هایی مانند کافی، من لایحضره الفقیه و تهذیبین قرار گرفتند.
جمع‌بندی
در زمان پیامبر(ص): کتابت حدیث در هر دو گروه شیعه و اهل‌سنت رواج داشت.
پس از رحلت پیامبر تا حدود یک قرن: به‌سبب منع رسمی حکومتی، در اهل‌سنت نقل حدیث عمدتاً شفاهی بود و تدوین گسترده صورت نگرفت.
در شیعه: اگرچه محدودیت‌ها وجود داشت، اما نگاه علمی و اعتقادی به احادیث امامان زمینه‌ساز نگارش پیوسته و دقیق روایات شد؛ اوج این حرکت در عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود.
در اهل‌سنت: کتابت رسمی از زمان عمر بن عبدالعزیز آغاز شد و طی دو قرن دوم و سوم هجری به‌تدریج گسترش یافت.