نسل آینده ایران، قربانی سیاست یا محور تحول؟

در یک‌سال گذشته، دولت چهاردهم به ریاست مسعود پزشکیان وارد مرحله‌ای حساس و چالش‌برانگیز شده است. از یک سو، نبض اقتصادی کشور زیر سایه تحریم‌های سنگین بین‌المللی و تورم در هم می‌شکند، و از سوی دیگر، تنش اخیر با اسرائیل که به جنگی ۱۲ روزه منجر شد نشان داد که بی‌ثباتی منطقه‌ای می‌تواند بلافاصله به تهدید امنیتی و اقتصادی برای مردم ایران تبدیل شود. در چنین موقعیتی، نسل جدید ایران، آن دسته از کودکان و نوجوانانی که در عصر دیجیتال بزرگ شده‌اند، نسل «زد» و «آلفا» بیش از همیشه در معرض آسیب‌اند و نیازمند سیاست‌گذاری دقیق، پاسخگو و آینده‌نگر هستند.

نسل زد و آلفا در ایران امروز، فراتر از یک تعابیر تاریخی یا اصطلاحات رسانه‌ای‌اند؛ آنان نماد تحول فرهنگی، ارتباطی و فناوری‌اند. این نسل، غالباً «همیشه آنلاین» است، با گوشی و تبلت بزرگ شده، در شبکه‌های اجتماعی زندگی می‌کند، و با هوش مصنوعی، بازی و فضای مجازی ارتباط مستقیم دارد. اما این اتصال بی‌وقفه، مخاطرات ویژه‌ای نیز دارد: انبوه اطلاعات ناصحیح و گمراه‌کننده، ریسک قطب‌بندی فکری، تنهایی روانی، و آسیب فرهنگی. وقتی در یک کشور با اقتصاد شکننده ناشی از تحریم، بار جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل که بر اساس گزارش موسسات بین‌المللی به زیرساخت‌هایی از ایران ضربه زده است افزوده شود، جمعیتی از کودکان و نوجوانان در معرض پیامدهای فقر، بی‌ثباتی و ناامنی هستند. این نسل به‌خاطر وضعیت پیچیده اقتصادی و تنش بین‌المللی، آسیب‌پذیری بیشتری دارد، اما هم‌زمان ظرفیت بزرگی برای مشارکت، خلاقیت و تحول دارد.

جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در خرداد ۱۴۰۴، پیامد اقتصادی، امنیتی و روانی گسترده‌ای داشت. این وضعیت، هزینه سنگینی بر دوش اقتصاد ایران گذاشته است. در چنین شرایطی، کودکان و نوجوانان در خانواده‌هایی زندگی می‌کنند که ممکن است درگیر فشار معیشتی شدید، محدودیت دسترسی به خدمات عمومی و کاهش امکانات باشند. این فشارها خطراتی را برای سلامت جسمی و روانی کودکان به همراه دارد: کاهش کیفیت تغذیه، ترک تحصیل، اضطراب، ترس از آینده و احساس بی‌ثباتی. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصول خود بر عدالت اجتماعی، توسعه متوازن فرهنگی و مشارکت نسل آینده تأکید دارد. همچنین «قانون حمایت از اطفال و نوجوانان» مصوب ۱۳۹۹، دولت را مکلف کرده است تا محیطی امن، برابر و شکوفا برای رشد همه‌جانبه کودکان فراهم کند. از منظر بین‌المللی نیز، ایران به کنوانسیون حقوق کودک متعهد است که در آن حق شرکت در زندگی فرهنگی، حق آموزش و حق حفاظت از آسیب برای کودکان دیده شده است. دولت در یک سال گذشته باید نشان دهد که این تعهدات را جدی گرفته و شعار «وفاق» را به برنامه‌ای عملی و پاسخگو تبدیل کرده است، نه فقط به یک نشانه انتخاباتی.

برای عبور از بحران‌های کنونی و بهره‌گیری از ظرفیت عظیم نسل دیجیتال، پیشنهادهای زیر ضروری‌اند:

1.     ایجاد بودجه مستقل برای کودکان و نوجوانان آسیب‌پذیر

دولت باید در بودجه سالانه ردیفی مشخص برای حمایت از کودکانی که تحت فشار اقتصادی، جنگ یا محرومیت هستند، پیش‌بینی کند؛ شامل کودکان کار، خانواده‌های بی‌سرپرست یا کم‌درآمد.

2.     برتولید سواد دیجیتال و فرهنگی در مدارس

سواد دیجیتال نباید فقط یک شعار باشد؛ بلکه باید بخشی از برنامه درسی شود. کودکان باید بیاموزند چگونه اطلاعات را خرد کنند، ارزش‌ها را تشخیص دهند و در فضای مجازی ایمن عمل کنند.

3.     بازنگری در سیاست فیلتر و نظارت محتوا

به جای حذف کامل محتوا، دولت باید به آموزش مسئولانه، گفت‌وگو با جوانان و توانمندسازی آنان برای تصمیم‌گیری آگاهانه در فضای دیجیتال توجه کند. محدودسازی صرف نمی‌تواند جایگزین حمایت و تربیت شود.

4.     توسعه سیاست‌های اشتغال جوانان متناسب با عصر دیجیتال

نسل نوجوان امروز می‌تواند نیروی مولد در اقتصاد دیجیتال باشد، اما نیاز به فرصت دارد. دولت باید سیاست‌هایی را پیش‌بینی کند که به کارآفرینی، آموزش مهارت‌های دیجیتال و مشارکت اقتصادی نسل جدید کمک کند.

5.     حمایت از خانواده‌ها در زیست دیجیتال

بسیاری از خانواده‌ها هنوز نمی‌دانند چگونه فرزندان خود را در فضای شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های دیجیتال هدایت کنند. ارائه مشاوره، دوره‌های آموزشی والدینی و ظرفیت‌سازی در نهادهای تربیتی ضروری است.

6.     تشکیل شورای گفت‌وگوی نسلی

دولت باید شورایی از فعالان مدنی، روان‌شناسان، معلمان، کارشناسان فناوری و نمایندگان جوانان تشکیل دهد که به‌صورت مداوم بر سیاست‌گذاری‌های نسل‌محور نظارت کند و میان نخبگان و نسل جوان پلی بسازد.

دولت چهاردهم ایران، در نقطه عطفی جهت تصمیم‌گیری قرار دارد. انتخاب مسیر «اداره سنتی» یا «رهایی از گذشته و طراحی آینده» در این برهه، سرنوشت نسل جوان را رقم می‌زند. کودکان و نوجوانان امروز، نه فقط مصرف‌کنندگان آینده، بلکه سازندگان جامعه فردا هستند؛ نسلی توانا و آگاه که می‌تواند موتور تحول فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور باشد. اما تحقق این چشم‌انداز نیازمند عزم جدی، سیاست‌گذاری هوشمند و مدیریت منسجم است. به‌ویژه در شرایطی که جنگ ۱۲ روزه، تحریم و فشار اقتصادی بر زندگی مردم سایه افکنده است، ندیده گرفتن حقوق نسل جدید و غفلت از نیازهای دیجیتال آن‌ها، به معنای از دست دادن فرصت تاریخی برای بازسازی اعتماد، انسجام اجتماعی و آینده روشن‌تر خواهد بود. اگر دولت پزشکیان بخواهد شعار وفاق، عدالت و تحول را به واقعیت تبدیل کند، باید امروز نسل زد و آلفا را محور همه برنامه‌ریزی‌های خود قرار دهد. تنها با چنین رویکردی است که می‌توان بر بحران‌ها فائق آمد و ایران را به آینده‌ای مملو از امید، شکوفایی و عدالت نسلی رهنمون ساخت.

*حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان