پذیرش “عذر” و مدارا در روابط انسانی

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در روابط انسانی، سوءتفاهم‌ها و اشتباهات اجتناب‌ناپذیرند. چگونگی برخورد با این مسائل، نقش کلیدی در حفظ و تقویت پیوندهای اجتماعی و برادری دارد.

بنابر روایت ابنا، امیرالمومنین علی (ع) در سخنی حکیمانه می‌فرمایند: “اِقْبَلْ عُذْرَ اَخیکَ، وَاِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ عُذْرٌ فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْرا.” (عذر برادر خود را بپذیر، و اگر او عذری نداشت برای خطای او عذری بتراش.) (1). این حدیث شریف، فراتر از یک توصیه اخلاقی ساده، یک استراتژی برای حفظ صلح، محبت و بخشش در جامعه است که ریشه‌های عمیقی در تعالیم متعالی قرآن کریم دارد.

۱. تأکید بر بخشش و گذشت: ریشه‌های قرآنی پذیرش عذر
اصل پذیرش عذر و تلاش برای یافتن توجیه برای خطاهای دیگران، از روح کلی قرآن کریم که بر بخشش، گذشت و عفو تأکید دارد، نشأت می‌گیرد. خداوند متعال بارها بندگان خود را به سوی گذشت و نادیده گرفتن لغزش‌های یکدیگر فراخوانده است. این رویکرد، نه تنها به آرامش روانی فرد خطاکار کمک می‌کند، بلکه باعث پاک شدن کینه‌ها و سوءظن‌ها از قلب‌ها می‌شود و زمینه را برای ترمیم روابط فراهم می‌آورد.
وَلَا یَأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنکُمْ وَالسَّعَةِ أَن یُؤْتُوا أُولِی الْقُرْبَیٰ وَالْمَسَاکِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ۖ وَلْیَعْفُوا وَلْیَصْفَحُوا ۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَن یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ(2)
( و توانگران و ثروتمندان شما سوگند یاد نکنند که به خویشاوندان و مستمندان و مهاجران در راه خدا چیزی ندهند، و باید ببخشند و چشم‌پوشی کنند. آیا دوست ندارید که خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.)
این آیه با تشویق به عفو و گذشت (وَلْیَعْفُوا وَلْیَصْفَحُوا) روحیه اصلی پذیرش خطا و یافتن زمینه برای آن را در انسان ایجاد می‌کند.

۲. مدارا و حسن ظن: بنیاد پذیرش عذر
سفارش امیرالمومنین علی (ع) به “التماس عذر” (تراشیدن عذر) حتی در صورت عدم وجود عذر آشکار، نشان از عمق نگاه اسلام به “حسن ظن” و “مدارا” در روابط است. این نگرش، انسان را وامی‌دارد که به جای قضاوت زودهنگام و سوءظن، به دنبال علت و توجیهی برای رفتار برادر دینی خود بگردد. این کار نه تنها از گسست روابط جلوگیری می‌کند، بلکه نشان از بزرگواری و سعه صدر فرد است. مدارا و چشم‌پوشی، راهگشای بسیاری از اختلافات و کدورت‌هاست.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ(3)
(ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است؛ و (هرگز) در کار یکدیگر تجسس نکنید؛ و بعضی از شما از بعضی دیگر غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به یقین) از آن کراهت دارید. و از خدا بپرهیزید که خداوند توبه‌پذیر و مهربان است.)
نهی از ظنّ بد، مستقیماً به مفهوم “التماس عذر” مرتبط است؛ چرا که با پرهیز از سوءظن، انسان به سمت یافتن توجیه و عذر برای اعمال دیگران سوق داده می‌شود.

۳. آثار فردی و اجتماعی پذیرش عذر
عمل به این حدیث شریف امیرالمومنین علی (ع) آثار فردی و اجتماعی فراوانی دارد. در سطح فردی، انسان را از رنج کینه و عصبانیت رها می‌سازد و به او آرامش روانی می‌بخشد. در سطح اجتماعی، این روحیه گذشت و مدارا، پیوندهای برادری را تقویت کرده، اعتماد متقابل را افزایش می‌دهد و جامعه‌ای را از کدورت‌ها و خصومت‌ها دور نگه می‌دارد. جامعه‌ای که در آن افراد برای یکدیگر عذر می‌تراشند، جامعه‌ای بخشنده، مهربان و باثبات خواهد بود که در آن اصلاح و سازش بر تفرقه و قهر غلبه دارد.
وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ۚ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ(4)
( هرگز نیکی و بدی یکسان نیست؛ بدی را با بهترین راه و روش دفع کن، (با این عمل) خواهی دید همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است!)
این آیه به وضوح بر دفع بدی با بهترین روش‌ها تأکید دارد که پذیرش عذر و تراشیدن عذر برای دیگران از مصادیق بارز “ادفع بالتی هی احسن” (بدی را با بهترین روش دفع کن) است و نتیجه آن تبدیل دشمن به دوست صمیمی خواهد بود.
سفارش امیرالمومنین علی (ع) به “پذیرش عذر و تراشیدن عذر برای برادر دینی”، نه تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه یک ضرورت اجتماعی برای ساختن جامعه‌ای سالم و پویاست. این آموزه، با تکیه بر اصول قرآنی بخشش، گذشت، حسن ظن و دفع بدی با نیکی، راه را برای ترمیم روابط انسانی، تقویت مودت و رحمت و جلوگیری از تفرقه و خصومت هموار می‌سازد. با عمل به این توصیه حکیمانه، می‌توانیم محیطی سرشار از آرامش، تفاهم و برادری ایجاد کنیم.

پی نوشت:
1.بحارالأنوار، ۷۴/۱۶۵
2.سوره نور/آیه ۲۲
3.سوره حجرات/آیه ۱۲
4.سوره فصلت/ آیه ۳۴