هیاهوی آفرودسواران و شلیک شکارچیان بر قلب جنگل‌ هیرکانی/ چه کسی پاسخگوست!

به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، در اولین ساعات طلوع آفتاب، مه سفید که همچون پتویی کوهستان‌های جهان‌نما را پوشانده است، به‌آرامی کنار می‌رود. جنگل‌های هیرکانی با درختان سرخدار کهن و شاخه‌های پُرپیچ‌وخم اُرس، قدیمی‌ترین قصه‌های زمین را روایت می‌کنند.

اینجا، در ارتفاع سه‌هزارمتری، مرال‌ها با احتیاط از میان درختان عبور می‌کنند و پلنگ ایرانی ردپای محو خود را بر خاک مرطوب به‌جا می‌گذارد، اما این آرامش دوام چندانی ندارد و سکوت این بهشت باستانی با صدای موتورهای آفرود، شلیک سلاح‌های شکارچیان و هیاهوی گردشگران بعضاً بی‌مسئولیت شکسته می‌شود.

بر اساس داده‌های رسمی، 11.8 درصد از مساحت کل ایران (معادل 19.5 میلیون هکتار) تحت عنوان مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما، به‌عنوان یکی از این گنجینه‌ها، نمونه‌ای درخشان و در عین حال آسیب‌پذیر از این میراث ملی است.

منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما با وسعتی بین 30 تا 31 هزار هکتار در استان گلستان و در جنوب شرقی شهرستان کردکوی واقع شده است. این منطقه که از سال 1352 تحت حفاظت رسمی قرار گرفته، دارای دامنه ارتفاعی چشمگیر 600 تا 3,086 متر از سطح دریا بوده و به همین دلیل به «بام گلستان» مشهور است.

اهمیت اکولوژیک و ارزش طبیعی این منطقه حفاظت‌شده به‌دلیل دارا بودن جنگل‌های هیرکانی و تنوع زیستی کم‌نظیر، بسیار بالاست. جهان‌نما بخشی از جنگل‌های هیرکانی است که از قدیمی‌ترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌رود. این منطقه، سالم‌ترین و دست‌نخورده‌ترین جنگل‌های میان‌بند (دامنه‌کوه) در شمال ایران را در خود جای داده است.

همچنین در مجموع 607 گونه گیاه آوندی در این منطقه شناسایی شده است. گونه‌های گیاهی شاخص آن شامل سرخدار، اُرس، راش، ممرز و سرو کوهی است. این منطقه همچنین زیستگاه جانوران ارزشمند و گاه در معرض تهدیدی مانند پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، مرال (گوزن قرمز)، شوکا و پرندگان شکاری مانند عقاب طلایی و هماست.

حفاظت از مناطق چهارگانه در ایران با چالش‌های ساختاری عمیقی روبه‌روست که جهان‌نما نیز به‌عنوان نمونه‌ای از این نظام، از آنها متأثر است.

کمبود شدید نیروی انسانی و امکانات یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در این زمینه است. بر اساس استانداردهای جهانی، هر محیط‌بان باید از حدود یک‌هزار هکتار حفاظت کند، اما در عمل در بسیاری از مناطق ایران از جمله گلستان، این نسبت به هشت هزار هکتار برای هر محیط‌بان هم می‌رسد، ضمن اینکه براساس اظهارات مسئولان، دوسوم چارت سازمانی محیط زیست استان گلستان خالی است و بسیاری از خودروها و تجهیزات عملیاتی، فرسوده و غیرقابل استفاده هستند.

تعارضات گسترده انسانی و توسعه‌ای نیز دامن‌گیر مناطق حفاظت‌شده‌ای مانند جهان‌نماست. در بسیاری از مناطق حفاظت‌شده ایران، روستاها، جاده‌ها، فعالیت‌های کشاورزی و معادن وجود دارند که ذاتاً با اهداف حفاظتی در تعارض هستند. در منطقه جهان‌نما نیز وجود جاده‌های عبوری، فعالیت‌های کشاورزی و دامداری در حاشیه و داخل منطقه و تورهای گردشگری بی‌ضابطه، آرامش و یکپارچگی زیستگاه را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.

فشار گردشگری بی‌ضابطه نیز در سال‌های اخیر کار را برای حفاظت از این عرصه‌ها سخت و سخت‌تر کرده است. ورود خودروهای آفرود و گردشگران خارج از چارچوب، باعث آلودگی صوتی و بصری، تخریب رویشگاه‌های حساس و تخریب آرامش موردنیاز جانوران برای جفت‌گیری و تجدید نسل شده است. این معضل به‌حدی جدی است که دستگاه قضایی استان، ورود تورهای گردشگری به جهان‌نما را در یک بازه زمانی مشخص (یعنی تا پایان مهرماه) ممنوع اعلام کرده بود.

در ماه‌های گذشته دستگاه قضایی استان گلستان به‌طور جدی به موضوع جهان‌نما ورود کرد و حیدر آسیابی، رئیس‌کل دادگستری، با حضور میدانی در این منطقه و برگزاری جلسه فوق‌العاده شورای حفظ حقوق بیت‌المال، دستورات صریحی را صادر کرد. اوبا یادآوری شهادت دو محیط‌بان گلستانی در ماه‌های اخیر، گفته بود دادگستری استان به‌صورت ویژه به حوزه محیط زیست ورود می‌کند و طبیعت گلستان را برای شکارچیان و تخریب‌کنندگان میراث هیرکانی ناامن خواهد کرد.

این وعده عملیاتی شد و طرح یک‌ساله حفاظت ویژه به‌صورت پایلوت در جهان‌نما کلید خورد. بر اساس این طرح، گشت‌های مشترک شبانه‌روزی و استقرار ایستگاه‌های بازرسی در ورودی‌های اصلی منطقه تشدید شد، همچنین، تکمیل و تجهیز پاسگاه انتظامی منطقه در دستور کار قرار گرفت و دادستان‌ها موظف به پشتیبانی کامل از ضابطان ویژه محیط زیست شدند.

محمود اسپانلو، دادستان وقت مرکز استان گلستان نیز از اتخاذ تدابیر سختگیرانه‌تری خبر داده بود و ورود خودروهای آفرود به مناطق حساسی همچون جهان‌نما را ممنوع کرد، اما شاید جالب‌ترین اقدام قضایی، برخورد با شکارچیان به‌عنوان «مجرمان حرفه‌ای و خطرناک» باشد. او گفته بود فهرست شکارچیان سابقه‌دار تهیه می‌شود و پس از تأیید دادستان، این افراد در سامانه مجرمان حرفه‌ای ثبت و تحت پایش مستمر قرار خواهند گرفت. این اقدام به قضات این اختیار را می‌دهد که در فصول حساس، حتی اسلحه این افراد را نیز توقیف کنند.

از کمبود محیط‌بان تا هجوم تورهای غیرمجاز

برای درک ضرورت این واکنش قضایی، باید نگاهی به عمق چالش‌ها انداخت. قدیر حسن‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان، وضعیت موجود را با اعداد و ارقامی تکان‌دهنده ترسیم می‌کند. بر اساس استانداردهای جهانی، هر محیط‌بان باید از حدود یک‌هزار هکتار حفاظت کند، اما در گلستان این نسبت به حدود پنج تا هشت هزار هکتار برای هر نفر هم می‌رسد.

حسن‌زاده می‌گوید: دوسوم چارت سازمانی اداره‌کل محیط زیست گلستان خالی است و بسیاری از خودروهای عملیاتی به‌دلیل فرسودگی، عملاً توان حرکت در جاده‌های سخت‌گذر منطقه را ندارند.

این کمبودها در شرایطی است که فشار بر منطقه روزبه‌روز بیشتر می‌شود. فصل گاوبانگی (مهرماه)، که زمان جفت‌گیری مرال‌هاست و بانگ آنان در جنگل طنین می‌اندازد، به‌جای آن‌که فرصتی برای تجدید نسل باشد، به اوجی برای شکار غیرمجاز تبدیل می‌شود. همزمان، گردشگری بی‌ضابطه با ورود تورهای غیرمجاز، زباله و اختلال در زیستگاه‌ها، تعادل اکولوژیک منطقه را به‌هم زده است.

چالش تورهای غیرمجاز

در مقابل این انتقادات، فریدون فعالی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان، بر سازوکارهای قانونی نظارت بر تورها تأکید دارد. او توضیح می‌دهد که دفاتر خدمات مجاز گردشگری موظفند از طریق «سامانه ملی ثبت گشت» اقدام و برای تورلیدرهای خود «حکم مأموریت» صادر کنند.

به‌گفته او، این سامانه ملی است که مجوز ورود به مناطق مختلف را در چهارچوبی دقیق و مشخص صادر می‌کند. فعالی مشکل اصلی را اما تورهای غیرمجازی می‌داند که خارج از این چارچوب فعالیت می‌کنند و معتقد است کنترل این تورها در مناطق تحت مدیریت سازمان‌هایی مانند محیط زیست، به‌عهده همان دستگاه‌هاست.

حفاظت هوشمند چاره کار

با توجه به محدودیت‌های شدید منابع، مدیرکل محیط زیست گلستان، تنها راه برون‌رفت از این بحران را حرکت به‌سمت «حفاظت هوشمند» می‌داند، طرحی پایلوتی که با دستور رئیس‌جمهور و با برآورد اعتباری اولیه 40 میلیارد تومان برای پارک ملی گلستان در نظر گرفته شده که شامل نصب دوربین‌های مداربسته، استفاده از پهپاد، حسگرهای هوشمند و سیستم‌های ردیابی است.

حسن‌زاده در مقایسه این رقم با بودجه اندک سالانه استان توضیح می‌دهد که اعتبارات تملک استانی محیط زیست گلستان در سال جاری تنها 10 میلیارد تومان است که معمولاً نصف آن هم تخصیص می‌یابد، با این حال، او تأکید می‌کند که این هزینه در برابر خسارات ناشی از تخریب، ناچیز است.

امید دیگر، به مشارکت مردمی و جامعه محلی گره خورده است. رئیس‌کل دادگستری گلستان با اشاره به این ظرفیت می‌گوید: جالب است بعضی از کسانی که روزی تهدیدی برای طبیعت بودند، امروز در صف مدافعان محیط زیست ایستاده‌اند، این همیاران داوطلب نه‌تنها به چشم و گوشی تازه برای محیط زیست تبدیل شده‌اند، بلکه با شناختی که از منطقه و روش‌های متخلفان دارند، می‌توانند در شناسایی منافذ و پیشگیری از تخلف بسیار مؤثر باشند.

گسترده‌ترشدن چتر حمایتی دستگاه قضایی بر طبیعت جنگل‌های هیرکانی

در هفته‌های گذشته خبری مبنی بر افزایش نظارت بر منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما، ایجاد ایستگاه ایست و بازرسی پلیس انفال در پارک جنگلی کردکوی به‌نقل از دادستان عمومی و انقلاب مرکز گلستان منتشر شد.

مهدی رزاقی‌نژاد گفته است که راه‌اندازی و استقرار ایستگاه ایست و بازرسی در ورودی تنها جاده  دسترسی به  منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما در این شهرستان از مصوبات شورای حفظ حقوق بیت‌المال استان بود که مهر ماه امسال پس از بازدید رئیس‌کل دادگستری استان از این منطقه، مصوب شده بود.

به‌گفته او منطقه جهان‌نما، یکی از مناطق چهارگانه حفاظت‌شده جنگل‌های هیرکانی در گلستان و زیستگاه گونه ارزشمند و در معرض خطر گوزن‌های ایرانی است که به‌منظور جلوگیری از شکار این گونه در معرض خطر و پیشگیری از قاچاق چوب، راه‌اندازی ایست و بازرسی از اولویت‌های مصوب‌شده در شورای حفظ حقوق بیت‌المال استان بود که محقق شد.

بر همین اساس پلیس، شهرداری، محیط زیست، منابع طبیعی، جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی و بسیج، در این ایستگاه بازرسی و گشت‌های پلیس انفال، مشارکت فعال دارند، همچنین ساخت‌وسازهای غیرمجاز و ویلاسازی یکی دیگر از آسیب‌هایی است که در سال‌های اخیر طبیعت بکر و مناظر چشم‌نواز  منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما، را تهدید می‌کند و  پیشگیری از حمل مصالح ساختمانی یکی دیگر از اهداف استقرار پلیس انفال در ورودی این منطقه است.

آینده جهان‌نما در گرو تداوم عزم قضایی، تأمین اعتبارات ویژه برای حرکت به‌سمت حفاظت هوشمند و تقویت همکاری میان‌دستگاهی است. اگر این تلاش‌ها با پیگیری مستمر همراه باشد، می‌توان امیدوار بود که بانگ مرال‌ها در سکوت جنگل‌های جهان‌نما به‌نشانه تداوم حیات در یکی از ارزشمندترین میراث طبیعی ایران طنین‌انداز بماند.

انتهای پیام/+