فرصت‌سوزی تجاری | چرا ایران در نبرد کریدورها و بازارهای همسایه بازنده است؟

به گزارش ایده روز آنلاین، داده‌های ارائه شده در نشست تخصصی و راهبردی «اطلس تجارت ایران»، تصویر روشنی از فرصت‌سوزی تاریخی ایران در تجارت ترسیم می‌کند.

در این نشست، سید طه‌حسین مدنی، رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند، با اشاره به بازارهای همسایه تاکید کرد: ایران با وجود مزیت جغرافیایی و کاهش چالش‌های تحریمی و ارزی در این بازارها، نتوانسته سهمی متناسب به دست آورد. حجم تجارت کالایی عراق (۱۶۲ میلیارد دلار)، کویت (۱۱۴ میلیارد) و عمان (۱۰۶ میلیارد دلار) نشان می‌دهد همسایگان ایران به کانون‌های مهم مبادلات جهانی تبدیل شده‌اند. حتی ترکیه با وجود تراز تجاری منفی ۸۲ میلیارد دلاری، با درآمد ۶۱ میلیارد دلاری صادرات خدمات در سال ۲۰۲۴، مسیر خلاقانه‌ای برای جبران کسری خود یافته است. این در حالی است که ساختار صادراتی ایران حتی در تجارت با قدرت‌هایی مانند چین، همچنان بر پایه مواد خام و کم‌ارزش باقی مانده و منجر به تراز منفی ۴.۵ میلیارد دلاری شده است. قاره آفریقا با حجم تجارت بیش از ۱۲۰۰ میلیارد دلاری، دیگر بازار فراموش‌شده‌ای است که ایران با تنها سه رایزن بازرگانی در آن حضور دارد، در مقایسه با ۴۴ رایزن فعال ترکیه.

چرا کریدورها از کنار ایران عبور می‌کنند؟

کارشناسان حاضر، لجستیک را بزرگ‌ترین مانع بالفعل تجارت ایران عنوان کردند. فریبرز محمدی، از مرکز ارزیابی مجمع تشخیص مصلحت نظام، هشدار داد ایران در «جنگ کریدورها» بازنده شده و سالانه نزدیک به ۷ میلیارد دلار هزینه فرصت از دست می‌دهد.

او با اشاره به نمونه عینی محموله وسایل آتش‌بازی کریسمس چین که یک ماه در ایران معطل ماند، تاکید کرد: «سرعت و زمان» مولفه‌های کلیدی ترانزیت هستند که ایران فاقد آن است. حامدرضا حیدری، کارشناس حوزه ترانزیت، با ارائه آمار ۲۰ ساله نشان داد که سهم ترانزیت ریلی ثابت مانده و ۸۸ درصد بار ترانزیتی کشور همچنان متکی به جاده است، در حالی که سیاست‌های کلان بر افزایش سهم ریلی تاکید دارند. رتبه ۱۲۳ ایران در شاخص عملکرد لجستیک جهانی (در کنار افغانستان و سوریه) و صف‌های طولانی کامیون در مرزها، تاییدی بر این بحران است. انتقاد اصلی به «حکمرانی ناکارآمد» و «عملکرد جزیره‌ای نهادهای متولی» معطوف بود که مانع از بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود حتی برای رسیدن به ۳۰ میلیون تن ترانزیت شده است.

بیمه‌ای که نیست، آموزشی که نمی‌بینند، نهادی که پاسخگو نیست

بحران تنها به زیرساخت‌ها محدود نیست. حلقه‌های مفقوده دیگری نیز این چرخه معیوب را تشدید می‌کنند. علیرضا آقاجانی، از سندیکای بیمه‌گران، از یک ضایعه بزرگ خبر داد: در حادثه انفجار بندر شهید رجایی، ۴۰۰۰ میلیارد تومان کالای بدون بیمه از بین رفت. عدم آگاهی تجار از قانون اجباری بیمه باربری، باعث می‌شود آنان مشمول پرداخت حق بیمه‌های سنگین «محلی» شوند یا کالای خود را در برابر مخاطراتی چون دزدان دریایی در خلیج عدن بدون پوشش رها کنند.

این در حالی است که سادینا آبائی، از سازمان ملی کارآفرینی، با طرح پرسشی بنیادین، به قلب مشکل اشاره کرد: «همه می‌دانیم ترانزیت، داده و… مهم است، اما چرا وضعیت اینگونه است؟ چه کسی باید پاسخگو باشد؟ وزارت اقتصاد نه جواب دارد و نه راهکار. وزارت راه هم پاسخی ندارد.» این گسست پاسخگویی و عدم وجود یک نقشه راه واحد و مسئول، خود بزرگ‌ترین مانع توسعه تجارت شناسایی شد.

آینده تجارت ایران: حکمرانی هوشمند یا تداوم اقتصاد جزیره‌ای؟

نشست اطلس تجارت ایران، بیش از آن که بر فقدان ظرفیت تاکید کند، بر ناتوانی در بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود متمرکز بود. پیام واضح بود: ایران با دارا بودن موقعیت ترانزیتی منحصر به فرد، بازارهای همسایه پررونق و قابلیت‌های تولیدی، در دام «اقتصاد جزیره‌ای» و «حکمرانی ناکارآمد» افتاده است. کریدور شمال-جنوب برای روسیه و چین به یک «اجبار» راهبردی تبدیل شده، اما ایران نتوانسته زیرساخت حکمرانی و لجستیک خود را برای جذب این اجبار آماده کند.

راه برون‌رفت، نه در احداث بنادر و راه‌آهن‌های بیشتر، که در بازنگری اساسی در مدل حکمرانی تجاری است: تعیین متولی واحد و پاسخگو، تهیه نقشه راه مشارکتی با بخش خصوصی، تقویت دیپلماسی اقتصادی با افزایش رایزنان بازرگانی، و آموزش و توانمندسازی بازیگران واقعی میدان تجارت. بدون این تغییرات، نه تنها هدف ۴۰ میلیون تنی ترانزیت در برنامه هفتم تحقق نخواهد یافت، بلکه سهم ناچیز ۰.۳۷ درصدی از تجارت جهانی نیز به رؤیایی دست‌نیافتنی بدل خواهد ماند.

پرسش اینجاست: آیا اراده‌ای برای عبور از گفت‌وگو به سمت حکمرانی هوشمند و یکپارچه وجود دارد؟