استیضاح، استعفا و ترمیم کابینه در سال های اخیر

ایده روز آنلاین – گروه سیاسی: «الان استیضاح ۷ وزیر کار، راه، ارشاد، کشاورزی، نیرو، نفت و اقتصاد به هیات رئیسه مجلس ارجاع شده است.» این اطلاع همشهری از سوی هیات رئیسه مجلس نشان می‌دهد فرایند نظارتی مجلس وارد مرحله‌ای شده که در گذشته با تکانه‌های اقتصادی ملموس برای جامعه همزمان بوده است. ترمیم کابینه‌ها از سوی دولت‌ها با استیضاح و استعفا انجام شده است. موج استیضاح‌ها و استعفاها در سال ۱۳۹۷ (تابستان و پاییز) در دولت حسن روحانی و مجموعه تغییرات کابینه در دولت شهید رئیسی، به‌ویژه آن دسته که به فشارهای اقتصادی مربوط می‌شدند، سابقه خبر جدید مجلس برای استیضاح برخی وزرای دولت مسعود پزشکیان هستند. دولت پزشکیان تاکنون یک قربانی نیز بر سر التهابات ارز داده است. استیضاح عبدالناصر همتی وزیر سابق اقتصاد اسفندماه سال گذشته به فاصله نسبتا کوتاهی پس از شروع به کار دولت پزشکیان در مجلس مطرح شد و استیضاح او رای آورد.

تابستان و پاییز ۱۳۹۷؛ موج استعفا و استیضاح در بستر سقوط ریال

بهار ۱۳۹۷ که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا رسما اعلام کرد آمریکا از برجام خارج شده است مدیریت اقتصادی دولت حسن روحانی تعادل خود را از دست داد. تابستان با موج استعفا و استیضاح در دولت دوم حسن روحانی همراه شد که با شعار رفع باقیمانده تحریم‌ها، یک‌سال قبل بر سر کار آمده بود. موج استعفاها از معاونان رئیس‌جمهور آغاز شد. محمدباقر نوبخت و ولی‌الله سیف تقریبا همزمان با یکدیگر از ریاست سازمان‌های برنامه و بودجه و بانک مرکزی استعفا دادند. همان مردادماه ۱۳۹۷ با استعفای نوبخت مخالفت شد و ولی‌الله سیف از کابینه کنار رفت.

اما تابستان ۱۳۹۷ همچنان نقطه تحولی در کارکرد کابینه دولت روحانی محسوب می‌شد؛ بازگشت تحریم‌های آمریکا و سقوط ارزش ریال پس از اردیبهشت همان سال موجب افزایش فشار اجتماعی و سیاسی شد. وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، علی ربیعی، روز هشتم مرداد ۱۳۹۷ (اوت ۲۰۱۸) از تصویب مجلسی‌ها عبور نکرد و از سمتش برکنار شد؛ طرح استیضاح او با ۱۲۹ رای موافق تصویب شد. این اقدام با انتقادات به مدیریت بازار کار و عملکرد شرکت‌های وابسته به وزارتخانه در شرایط بحران اقتصادی مرتبط از سوی مجلس انجام شد.

چند هفته بعد، در ۴ مرداد، مجلس به مسعود کرباسیان وزیر امور اقتصادی و دارایی نیز رای عدم اعتماد داد و او از سمت خود کنار رفت. اظهارات نمایندگان موافق استیضاح علت را سقوط سریع نرخ ارز، افزایش تورم و ناتوانی در ارائه پاسخ‌های قانع‌کننده درباره سیاست‌های ارزی و مالی دولت عنوان می‌کرد. برکناری کرباسیان نه‌تنها نشان‌دهنده نارضایتی پارلمانی از مدیریت اقتصادی بود، بلکه سیگنالی به دولت مبنی بر لزوم اصلاح سریع ساختارهای تصمیم‌گیری اقتصادی فرستاد.

در پی آن، در پاییز همان سال ۲ وزیر دیگر از کابینه روحانی استعفا دادند: عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی، و محمد شریعتمداری، وزیر صنعت، معدن و تجارت، هر دو در پاییز ۱۳۹۷ نامه استعفای خود را تقدیم کردند. این زنجیره استعفاها و برکناری‌ها تصویر روشنی از تلاقی فشار بیرونی تحریم، ناکارآمدی وزرایی که افتخارشان آجر روی آجر نگذاشتن مسکن مهر بود و بحران ارزی و فشار نهاد نظارتی مجلس ارائه داد و نشان داد که در شرایط بحرانی، کابینه به سرعت متزلزل می‌شود.

بهار ۱۴۰۲؛ هر ماه یک استعفا و استیضاح

دولت شهید رئیسی که از تابستان ۱۴۰۰ وارد صحنه شد، در شعارهایخود ثبات مدیریتی و مقابله با فساد را برجسته کردو مجلس در دوره او هم به موضوع ارزیابی عملکرد وزرا ورود جدی‌تر کرد. نمایندگان مجلس یازدهم تا بهار ۱۴۰۲، ۸ طرح استیضاح را امضا کرده و به هیات رئیسه مجلس فرستاده بودند. یکی از استیضاح‌ها نیز منجر به تعویض یکی از وزرای کابینه شد. سیدجواد ساداتی‌نژاد، وزیر وقت جهاد کشاورزی دولت سیزدهم، در ۲۲ فروردین ۱۴۰۲ از سمت خود استعفا داد و استعفایش نیز از سوی دولت پذیرفته شد. این کناره‌گیری در پی اتهامات مرتبط با پرونده‌های فساد در بخش واردات نهاده‌های دامی و شرکت چای دبش و نیز احتمال طرح استیضاح او در مجلس رخ داد. پرونده ساداتی‌نژاد به صدور حکم هم انجامید.

مجلس ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ رای اعتماد خود به رضا فاطمی‌امین وزیر صمت را برداشت و او با ۱۶۲ رای موافق از سمت خود برکنار شد. دلایل اصلی اعلام‌شده از سوی نمایندگان، افزایش بدون کنترل قیمت‌ها، به‌ویژه در بازار خودرو و کالاهای اساسی، و «ناتوانی مدیریتی» در صنعت و توزیع مطرح شد.

همچنین در ادامه بهار ۱۴۰۲ دست‌کم ۲ تغییر دیگر در کابینه رئیسی تیم اقتصادی او را دگرگون کرد. حجت‌الله عبدالملکی در پی افزایش فشارهای اجتماعی و سیاسی ناشی از اعتراض‌های بازنشستگان، کارگران و کسبه و انتقاد مجلس از سیاست‌های دستمزد و مدیریت وزارت کار، روز ۲۴ خرداد ۱۴۰۱ (۱۴ ژوئن ۲۰۲۲) استعفا داد که سخنگوی دولت از پذیرش استعفای او خبر داد. محسن رضایی معاون اقتصادی رئیسی هم اواخر خردادماه ۱۴۰۲ از مسئولیت خود کناره‌گیری کرد.

همان فروردین سال ۱۴۰۲ تغییرات دیگری هم در کابینه رخ داده بود که البته جنبه اقتصادی مرتبط با التهابات بازار نداشتند. یوسف نوری وزیر آموزش‌وپرورش پس از انتقادات نسبت به تاخیر در پرداخت حقوق معلمان استعفا داد. صولت مرتضوی رئیس سازمان برنامه و بودجه هم از مسئولیتش کنار رفت که علت آن البته بیماری بود.